Falkowa

Mówiąc Nowy Sącz ? myślimy rynek, bazylika, ewentualnie skansen ? jednak przecież to nie jest całe nasze miasto, to nie jedyne jego ważne punkty. Powierzchnia Nowego Sącza zmieniała się wraz z upływem lat, poprzez przyłączanie do miasta kolejnych sąsiadujących z nim miejscowości. Nie inaczej sprawa się ma z Falkową, czyli dzielnicą, która mieści w swoich granicach prawie cały Sądecki Park Etnograficzny, a która jeszcze stosunkowo niedawno była po prostu podsądecką wioską.

Pierwsze dokumenty, potwierdzające istnienie miejscowości, pochodzą z końca XIV w. i opisują, że w owym czasie sołtysem wsi był Mikołaj Krauze, ławnik sądecki. Pozwala to przypuszczać, że wieś istniała już wcześniej. Sołectwo falkowskie w średniowieczu obejmowało także sąsiednie miejscowości: Kunów, Jamnicę i Kamionkę Małą. W XV wieku w Falkowej istniał młyn i karczma, a sama miejscowość przechodziła pod władanie kolejnych sołtysów, wśród których znajdowały się także znane osobistości. Jeden z sołtysów, Mikołaj Trewtyl, który był wcześniej wójtem nowosądeckim, nadał wsi pierwszy znany przywilej, przyznający Falkową Janowi Kwiecistemu i zwalniający mieszkających i chcących się tam osiedlić chłopów od sądownictwa zewnętrznego.

W 1427 roku wójtostwo nowosądeckie zostało wykupione przez króla Władysława Jagiełłę, a wraz z nim należące do niego wsie: Mystków, Falkowa, Kunów, Jamnica i Kamionka. Wsie te zostały włączone do starostwa sądeckiego i jako wsie królewskie podlegały odtąd staroście nowosądeckiemu. W kilka lat później sołectwo zostało prawdopodobnie sprzedane, a ponowny jego wykup nastąpił w drugiej połowie XV w. przez radę miasta. Przy okazji wykupiono także wsie Mszalnica i Cieniawa. Średniowieczne daniny mieszkańcy Falkowej składali na rzecz wikariatu sądeckiego.

Falkowa przechodziła z rąk do rąk także w kolejnych stuleciach ? wiekach XVI i XVII. W XVIII w. zaniknęło sołectwo falkowskie, które prawdopodobnie zostało podporządkowane folwarkowi, istniejącemu na tym terenie od drugiej połowy XVI w. Trudna sytuacja finansowa Nowego Sącza pod koniec stulecia zmusiła władze miasta do wydzierżawienia kilku podlegających mu wsi, w tym i Falkowej. Po I rozbiorze zaborca próbował wymusić zmianę podziału parafii na terenie Galicji. I tak Falkową przewidziano w 1787 roku do podporządkowania wspólnocie w Mystkowie, co jednak nigdy nie zostało zrealizowane.

Ślad zaborczy odcisnął się jednak także na wsiach miejskich Nowego Sącza. Falkowa została podzielona na część dworską i gromadzką. Na czele urzędu gminy stał wójt i podwójci. W okresie tym tzw. kolonizacja józefińska objęła także i tę wieś. Na początku XIX w. dzierżawcą Falkowej był Piotr Wyczółkowski, który wybudował tam cegielnię. Pod koniec stulecia we wsi zaczęły rozwijać się kolonie wakacyjne dla dzieci, z których miejscowość słynęła praktycznie do wybuchu II Wojny Światowej.

Z Falkową z przełomu wieków XIX i XX, związany jest ks. Tomasz (Niedźwiedź) Sandecki, odznaczony w 1937 roku Złotym Krzyżem Zasługi, a także ks. Ignacy Długoszewski herbu Wieniawa (ale inny, niż ten od którego imienia nazwano ulicę Długoszowskiego), który był kapelanem powstania krakowskiego w 1846 roku. W 1928 roku wybudowano w Falkowej kaplicę pw. św. Antoniego, ze stacjami Drogi Krzyżowej namalowanymi przez Marię Ritter.

Również w 20-leciu międzywojennym zorganizowano we wsi czytelnię, która służyła słuchaczom Niedzielnego Uniwersytetu Wiejskiego, zorganizowanego w tym czasie w Nowym Sączu. Punkt biblioteczny utrzymywany był w latach 1926 ? 1939. 1 sierpnia 1934 roku w Nowym Sączu utworzono gminę zbiorową, włączając w nią jednostkowe gminy wiejskie, w tym Falkową.

Jeszcze przed 1939 wybudowano w Lasku Falkowskim pierwszą skocznię narciarską, o której jednak nie zachowały się żadne pewne informacje (obecnie w miejscu tym można znaleźć pozostałości po nowszym, metalowym obiekcie).

II Wojna Światowa to kolejne wydarzenie, które przyczyniło się do zmiany wyglądu Nowego Sącza, a także przeklasyfikowania samej Falkowej. W 1942 roku węzeł wiążący wieś z przyciągającym ją miastem jeszcze bardziej się zacieśnił ? niemieckie władze okupacyjne włączyły część gromadzką Falkowej, a także Gołąbkowic, Roszkowic i Heleny, do Nowego Sącza. W 1944 roku, w lesie kunowskim, graniczącym z tzw. skałkami w Falkowej, w pobliżu obecnej ul. Wrzosowej, zastrzeleni zostali sądeccy kurierzy ? bracia Władysław i Kazimierz Świerczkowie (obecnie teren został wyłączony z Kunowa i należy do dzielnicy Falkowa).

Pierwsze przyłączenie Falkowej do Nowego Sącza okazało się nietrwałe, gdyż tuż po wojnie ponownie uzyskała ona status wsi. Na zawsze jednak połączyło jej losy z Nowym Sączem. Procedura ponownego przyłączenia rozpoczęła się na początku lat 50-tych. Podobny los spotkał w tym czasie osiedle Helena (wyodrębnione z Chełmca), gromadę Gołąbkowice (bez przysiółka Chruślice) oraz osiedle Roszkowice (wyodrębnione z Naściszowej).

Ostateczne przyłączenie całej Falkowej do Nowego Sącza nastąpiło 1 lutego 1977 roku, a do jej terenów dokooptowano część tzw. dawnego Kunowa, obejmującą obecnie końcową część ul. Falkowskiej i Wrzosowej (a w latach późniejszych tereny do mostu kolejowego w Jamnicy). Pozostałe tereny dawnego sołectwa zostały włączone do gminy Chełmiec (Kunów) i Kamionka (Kamionka i Jamnica).

skansen Falkowa Nowy Sącz

Fragment Sądeckiego Parku Etnograficznego w 1976 roku ? rok po udostępnieniu zwiedzającym. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

W 1909 roku w Falkowej została założona szkoła, w której początkowo uczyło się 40 dzieci, a pierwsze zajęcia odbywały się w wynajmowanej izbie. Budowa szkoły rozpoczęła się w roku 1911. W roku tym do szkoły uczęszczało już 46 dzieci. Wraz z wybuchem I Wojny Światowej działalność szkoły została zawieszona, a jej normalne funkcjonowanie przywrócono dopiero w roku 1918 (w tym okresie w szkole uczyło się już 52 dzieci, w tym z pobliskiego Kunowa). W okresie międzywojennym szkoła rozwijała się i stała się dodatkowo ośrodkiem miejscowej kultury, uczuć patriotycznych, krzewicielem literatury (biblioteka), a także przejęła goszczenie uczestników kolonii letnich, odbywających się tradycyjnie w Falkowej.

Wybuch II Wojny Światowej utrudnił działalność oświatową, ale nie została ona całkowicie przerwana. Jak już wspomniano, w 1942 roku część miejscowości została przyłączona do Nowego Sącza. Dwór falkowski został odrestaurowany przez komisarza miejskiego Hüdlera, który urządził w nim letnie mieszkanie. Po wojnie szkoła w Falkowej najpierw była 5-klasowa, a następnie rozszerzono ją do 6 klas (1949). W roku 1960 dotychczasowy budynek szkoły uległ uszkodzeniu z powodu osuwiska. Nowy budynek został postawiony w latach 1967 ? 1968, między innymi dzięki dużemu zaangażowaniu mieszkańców Falkowej. W tym samym roku szkołę opuścili absolwenci klasy VIII. W 1971 roku do okręgu szkoły oficjalnie został dołączony Kunów. Wśród absolwentów falkowskiej szkoły wymienić można m. in. Andrzeja Czerwińskiego, który w 1994 roku został prezydentem Nowego Sącza, a obecnie jest posłem na Sejm. Kolejne rozbudowy szkoły, m. in. o salę gimnastyczną, nastąpiły już w XXI w.

Falkowa Nowy Sącz szkoła podstawowa nr 11

Szkoła w Falkowej. Fot. Janusz Miczek / Twój Sącz

W latach 1950 ? 1952 jedno z gospodarstw rolnych w Falkowej zostało przekazane szpitalowi miejskiemu w Nowym Sączu, co zapewniło stałe zaopatrzenie w owoce, jarzyny i częściowo w mięso dla tej placówki (przy udziale innych gospodarstw, usytuowanych w Dąbrówce i Nowym Sączu). Ważna data w dziejach Falkowej to rok 1957, kiedy to przeprowadzono elektryfikację wsi.

Mówiąc o Falkowej, nie sposób zapomnieć o Sądeckim Parku Etnograficznym, który rozpoczęto budować w roku 1969, na ziemiach poniżej Lasku Falkowskiego. Uroczyste otwarcie odbyło się w roku 1975. W czasach obecnych skansen rozrósł się i zajmuje pogranicze Falkowej, Gołąbkowic i Piątkowej, i jest największym tego typu miejscem w Małopolsce. Jego najnowszą atrakcją jest Miasteczko Galicyjskie, otwarte kilka lat temu. W roku 1987 w Falkowej wybudowano wyciąg narciarski, który jednak niezbyt długo funkcjonował. Również w latach 80-tych na terenie Falkowej (obecnie przy ul. Botanicznej), ulokowany został Rodzinny Ogród Działkowy, który obecnie składa się z ponad 300 działek w 5 sektorach, i jest największym ROD-em na terenie Nowego Sącza.

Sądecki Park Etnograficzny Falkowa Nowy Sącz fot. NAC

Grupa zwiedzających opuszcza teren skansenu. Lipiec 1976. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

Kaplica pw. św. Antoniego z Padwy, wybudowana w Falkowej w 1928 roku, początkowo przeznaczona była głównie dla dzieci przebywających na koloniach w wybudowanych nieopodal budynkach (ich fundamenty widoczne są jeszcze obecnie na brzegu Lasku Falkowskiego). Początkowo Msze św. odbywały się w niej tylko w okresie wakacyjnym, a były przeznaczone dla dzieci i personelu kolonii. W czasie II Wojny Światowej Niemcy rozebrali budynki, pozostawiając tylko kapliczkę, w której zdążył rozwinąć się kult św. Antoniego. Przy tej kapliczce gromadzili się miejscowi wierni na nabożeństwa majowe i październikowe. W roku 1961 religię usunięto ze szkół, a dzieci z miejscowej szkoły zaczął uczyć w jednym z domów Ks. Bogusław Zawiślak. Postanowił on w niedzielę odprawiać Mszę św. przy kapliczce, którą stopniowo powiększano, ale i tak niewiele osób mogło się do niej zmieścić. Za ks. Prałata Stanisława Lisowskiego zdecydowano wybudować w tym miejscu sale katechetyczne i kaplicę, która służy do dzisiaj. Z biegiem czasu historyczna kapliczka uległa zniszczeniu, a dla upamiętnienia miejsca, w którym się znajdowała, wzniesiono pomnik z figurą św. Antoniego z Padwy[7].

Obecny kościółek rozpoczęto budować 29 września 1990 r. Budowę zakończono w 1993 r., a poświęcenia świątyni dokonał ks. Bp. Józef Gucwa 19 czerwca 1994 r. Autorem projektu budynku jest architekt inż. Paweł Dygoń. Powierzchnia kaplicy wynosi 220 metrów kwadratowych (oprócz zakrystii). Jest to obiekt murowany, jednonawowy z niedużymi wnękami z prawej i z lewej strony. W lewej wnęce znajduje się ołtarz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, natomiast w prawej ? boczne wejście do kościoła. Dodatkowo z prawej strony budynku umiejscowiona jest zakrystia. Dach budynku wykonano z blachy ocynkowanej. Obok części kultowej w podpiwniczeniu znajdują się dwie sale katechetyczne z sanitariatami, kuchnia, kotłownia i magazyn.

kaplica w Falkowej

Kaplica w Falkowej. Fot. Janusz Miczek / Twój Sącz

Historyczne stacje drogi krzyżowej, wykonane przez Marię Ritter, przeniesiono do nowego kościoła (zostały one odrestaurowane w 2015 roku). W ołtarzu głównym umiejscowiony jest obraz św. Antoniego z Padwy. Nad ołtarzem góruje drewniany krzyż oraz figury Maryi i św. Jana Apostoła. W kaplicy znaleźć można także kopię obrazu Jezusa Miłosiernego oraz figurę św. Antoniego. Kaplica jest kościołem rektoralnym Bazyliki św. Małgorzaty, a jej opiekunem przez ostatnie 20 lat był ks. Ryszard Kudroń.

Na skwerku koło kaplicy pw. św. Antoniego znajdują się głazy upamiętniające zbrodnię katyńską i katastrofę smoleńską. Kaplica znajduje się na skraju Lasku Falkowskiego, a obok niej ma swój start ścieżka dydaktyczna, którą oddano do użytku na początku XXI w.

Jerzy Michalik

Przy pisaniu tekstu korzystałem m.in. z opracowania Adama Śliwy ?Ziemia Sądecka: Falkowa, Jamnica, Kunów, Chruślice, od średniowiecza do współczesności? (Nowy Sącz, Fundacja Sądecka, 2015)